4.1. Тэгш хамруулан сургах боловсролын үзэл санаа

Д.Одгэрэл

4.1.1. Тэгш хамруулан сургах боловсролын үзэл санаа, түүхэн хөгжил

Тэгш хамруулах гэдгийг бол бүх хүнийг нийгмийн бүхий л салбарт чөлөөтэй, нээлттэй оролцох боломжоор хангах гэж ойлгоно. Тэгш хамруулахын үндсэн үзэл санаа нь ялгаварлан гадуурхагдахын эсрэг чиглэгддэг бөгөөд дараах онцлог шинжүүдийг заавал голлож үздэг юм. Үүнд: хүмүүсийн ертөнцийг үзэх үзэл, шашны үзэл, хүйс, нийгмийн байдал, нас, соёл, арьсны өнгө, бэлгийн чиг хандлага, бие эрхтэн, оюун ухааны чадвар алдалт, бусдаас ялгагдах онцлог зэргийг хэвийн үзэгдэл гэж тооцдог. Inclusion буюу тэгш хамруулах гэдэг үг бол латин гаралтай “хамруулах”, “агуулагдах” гэсэн утгатай. Энэ ойлголтыг анх 1970-аад оны эхээр АНУ-д хэрэглэж эхэлсэн бөгөөд үүгээр бие, оюун ухааны чадвар алдсан иргэдийг болон тэдний ойр дотно хүмүүсийг нийгмийн амьдралд тэгш, бүрэн дүүрэн оролцуулахыг шаардсан санаачилга байсан юм. Нийгэм улс төр, шинжлэх ухааны салбараас үүдэлтэй бус, зөвхөн иргэдийн хөдөлгөөний санаачилгаас үүдэлтэй ойлголт гэж үзэх нь зүйтэй. Энэ тэмцлийн үр дүнд АНУ-д олон нийтийн болон хувийн үйлдвэрлэл, үйлчилгээний газруудад аливаа ялгаварлан гадуурхах байдлыг хатуу хориглож мөн 1975 онд АНУ-д тусгай боловсролыг дэмжих хууль гарсан юм.

Тусгай боловсролын салбарт энэ ойлголтыг анх 1994 оны Испанийн Саламанка хотод болсон ЮНЕСКО-ийн дэлхийн чуулга уулзалтын үеэр нэвтрүүлсэн гэж үздэг. Дэлхийн 200 орчим орны төр засгийн удирдлагууд болон олон нийтийн байгууллагуудын төлөөлөгчид хуран цугларч, бүх нийтэд зориулсан сургуулийн үйл ажиллагааны хөтөлбөрийг баталсан билээ. Тэгш хамруулах үзэл санаа дэлхийн бүх орнуудын боловсролын бодлогын үндсэн зорилго болохыг тодорхойлсон юм. Ингэж “Саламанкагийн тунхаглал”-ыг нийтэд таниулав.

Саламанкагийн тунхаглалын 3-р бүлэгт: “Сургуулиуд нь бүх хүүхдийг сургах ёстой. Хүүхдийн бие бялдар, оюун ухаан, нийгмийн болон сэтгэл зүй, хэлний болон бусад нөхцөл байдлаас үл хамааруулан сургана, үүнд:

• Хөгжлийн онцлогтой
• Хараа хяналтгүй
• Ажил эрхэлдэг
• Алслагдмал болон нүүдэлчин өрхийн
• Хэл соёл ба шашин шүтлэг, үндэсний цөөнхийн хүүхдүүд гэж заажээ.

Энэхүү хуралдаанаар хүүхэд бүрийн тусгай хэрэгцээг онцлон тэмдэглэж зөвхөн бие эрхтний өөрчлөлттэй хүүхдүүдийн хүрээнд бус тусгай боловсролын хэрэгцээг өргөн хүрээнд авч үзжээ.

Тэгш хамруулан сургах бодлогын үндсэн зарчмуудад:

• Хүүхэд бүр суралцах чадвартай
• Тэдний хэрэгцээг хангах сургалтын хэлбэрүүдийг хүлээн зөвшөөрөх
• Хүүхдийн суралцах явцад тохиолдох бэрхшээлийг хөнгөвчлөх, түүнийг даван туулахад туслах
• Сургууль болон сургуулиас гадуур боловсрол эзэмших бололцоог нэмэгдүүлэх
• Нийгмийн эрх тэгш ойлголтын талаарх үндэсний соёл, уламжлалыг хөгжүүлэх зэрэг асуудал ордог

Тэгш хамруулан сургах боловсролын ойлголтыг орон бүхэнд маш өргөн цар хүрээтэй авч үздэг билээ. Ихэнх оронд тулгамдаж буй нэг асуудал бол бие, оюун ухааны чадвар алдсан хүүхдүүдийг нэг сургуульд тэгш хамруулах бодлогыг хэрэгжүүлэхдээ тэдний онцлогт тохирсон сургалт явуулах арга замаар шийдлийг хайдагт оршиж байгаа юм. Үүнийг шийдвэрлэхэд нийгмийн тогтолцоо, боловсролын тогтолцоо, эдийн засгийн байдал, ёс заншил гээд асар олон том саад тотгортой тулгардаг.

ТЭГШ ХАМРУУЛАН СУРГАХ БОЛОВСРОЛ НЬ

• Хүүхдийн хэрэгцээ шаардлагыг хангасан “хүүхэд төвтэй” сурган хүмүүжүүлэх аргыг хэрэгжүүлнэ. Ялгаварлан гадуурхсан хандлагатай тэмцэх ТЭГШ ХАМРУУЛАН СУРГАХ-ыг дэмждэг орчин (оршин буй газар, нутаг)-ыг буй болгох, бүх хүнд хүртээмжтэй нийгмийг байгуулахад оршино.
• Бүх нийтэд боловсрол олгох хамгийн үр дүнтэй арга хэрэгсэл бөгөөд боловсролын тогтолцооны үр дүнг дээшлүүлнэ.
• Бүх хүүхэд найз нөхөд, сургуулийн хамт олон, оршин суугаа газар, нийгмийнхээ нэг хэсэг болж ҮНЭЛЭГДЭЖ, ОРОЛЦОЖ, ХОЛБОГДОЖ байхыг хэлнэ.

Бүх хүүхдэд боловсрол эзэмшүүлэхийн тулд тэгш хамруулах боловсролын үнэт зүйлс дээр суурилж, түүний үндсэн зарчмыг баримтлан, үнэ цэнийг шингээсэн үйл ажиллагааг үр дүнтэй явуулах шаардлагатай (Т.Бүүт, М.Айнскоу, 2011).

Зураг 1. Тэгш хамруулах боловсролын үндсэн бүтэц

ТЭГШ ХАМРУУЛАХ СУРГАЛТЫГ ҮР ДҮНТЭЙ ЗОХИОН БАЙГУУЛАХ ЗАРЧМУУД:

• Ялгаатай, олон талт (Diversity) байдлыг хүлээн зөвшөөрөх–Бүх сурагчид хамтдаа байж, тоглож, суралцаж, бие биеэ хүлээн зөвшөөрснөөр хувь хүний хэрэгцээ, ялгаатай байдалд тэгш шударгаар хандаж улмаар хамтын ажиллагааг өрнүүлэх нь үр дүнд хүрдэг. Өөрөөр хэлбэл суралцагчдын харилцан адилгүй байдал, ялгаатай хэрэгцээ, хэл соёл, нийгмийн гарал, эдийн засгийн хүчин зүйлс, суралцах хувийн онцлог зэргээс үл хамааран хүүхэд бүр хамтдаа байж, хамтдаа суралцсанаар бүх хүүхдэд зориулсан боловсролын систем нь өөрөө үр дүнтэй тэгш хамруулалт болно. Хүүхэд боловсролын систем, хичээлийн хөтөлбөр, багшийн заах аргад өөрийгөө тохируулах биш эсрэгээрээ хүүхдэд боловсролын бүхий л орчинд хамаарах бүрдэл хэсгүүд буюу тэгш хамруулах боловсролын бодлого, үйл ажиллагаа, нөөц, тэгш хамруулах боловсролын үнэт зүйлс, соёл, багшийн мэргэжил дээшлүүлэх сургалтын модуль бүхэн тохирч, өөрчлөгдөж сайжирч байх ёстой.
• Хувийн хэрэгцээ болон өөр ялгаатай байдлыг (Individual needs) мэдэрч хүлээн зөвшөөрөх-Багш нар хүүхэд бүрийн давтагдашгүй онцлог, ялгаатай байдлыг таньж мэдэхгүйгээр сургалтын үйл ажиллагааг зохион байгуулах боломжгүй. Тэгш хамруулсан ангид бүх хүүхэд сурч чадна, нийгэмд хувь нэмрээ оруулж чадна гэдэг зарчмыг хүлээн зөвшөөрдөг байх хэрэгтэй.
• Тусган хэрэгжүүлэгч (Reflexive practice) Багш нараас ялгаатай байдалд тохируулан бүхэлд нь өөрчлөлт хийх - Үр дүнтэй тэгш хамруулалт нь санаачлагч, тусган хэрэгжүүлэгч багш нарыг хандлага, ангийн менежмент болон хөтөлбөрийн тохируулгыг хувь хүүхдийн хэрэгцээнд тааруулан өөрчлөхийг шаарддаг. Тэгш хамруулах боловсролын зарчмыг хэрэгжүүлж буй ангид сургалт зохион байгуулж байгаа багш нар аливаа асуудалд уян хатан хандаж, сурагчдынхаа хувийн хэрэгцээг харгалзан үзэж, үйл ажиллагаандаа тусган хэрэгжүүлдэг байх.
• Хамтын ажиллагаа (Collaboration) чухал байх - Үр дүнтэй тэгш хамруулалт бол хамтын хичээл зүтгэл юм. Энэ нь багш, мэргэжилтэн, сурагч, гэр бүл болон олон нийтийн байгууллагуудын хамтын ажиллагааг бүхэлд хамарсан цогц үйл ажиллагаа юм.

Тэгш хамруулах боловсрол нь Зөвхөн тусгай хэрэгцээт боловсролын шинэчлэлийн тухай ойлголт биш бөгөөд албан болон албан бус боловсролын тогтолцооны шинэчлэл болно:

• Боловсролын чанар, үр өгөөжийг дээшлүүлэх
• Бүх хүүхдүүд чанартай бага, суурь боловсролыг үнэ төлбөргүй аливаа ялгаварлалгүйгээр эзэмшүүлэх
• Боловсролын үйлчилгээний хүрээ, арга замыг сайжруулах
• Сурах орчныг сайжруулах, эрх тэгш байдлыг хангах
• Хүүхэд нэг бүрийн хэрэгцээнд нийцүүлэн боловсролын үзэл хандлага, сургалтын орчин, багшийн сургалтын арга зүй, харилцааг өөрчлөхөд чиглэгддэг.

Тэгш хамруулан сургах боловсрол нь тулгарч буй аливаа бэрхшээлийг сайн туршлагад тулгуурлан шийдвэрлэхэд чиглэгдэнэ. Нэг талаас хүүхэд бүрийн онцлог хэрэгцээнд нийцэхүйц нөгөө талаас бусадтай хамт тэгш хамруулах сургалтын үйл ажиллагааг явуулах зохицуулалтыг хийх шаардлага бий болно.

Ерөнхий боловсролын сургуульд тэгш боломжийг баталгаажуулсан чанартай боловсрол нь сайтар төлөвлөсөн бүх нийтийг хамарсан, оролцогч талууд үүрэг хариуцлагаа ухамсарласан хамтын ажиллагааны үр дүн байдаг.

Тэгш хамран сургах боловсролыг хэрэгжүүлэх арга зам:

• Сургуулийн зохион байгуулалт, тэгш хамруулах боловсролын үнэт зүйлсийг хэрэгжүүлэх (Т.Бүүт, М.Аинскоу. 2004)
• Хөтөлбөрийн зохицуулалт
• Багшлахуйн арга зүйн стратеги төлөвлөлт
• Тусгай техник хэрэгсэл, хэрэглэгдэхүүн
• Үнэлгээ
• Хамтын ажиллагаа

Зураг 2. Тэгш хамруулах боловсролын үнэт зүйлс (Т.Бүүт,М.Аинскоу. 2004)

Тэгш хамруулан сургах боловсролыг хэрэгжүүлэхэд дараах ажлуудыг хийнэ:

1. Хэрэгцээг зөв олж илрүүлэх тогтолцоог бий болгоно, Үүнд: Орчин, хөгжих хэрэгцээ, ахуй амьдралын хэрэгцээг нэгдсэн нэгэн цогц бүлэг болгон хүн нэг бүрийн хэрэгцээг тус тусад нь маш үнэн зөвөөр олж мэдэх тогтолцоо хэрэгтэй байна. Тогтолцоог бий болгоход багш, эмч сувилагч, хэл засалч, ахуй засалч, хөдөлгөөн засалч, нийгмийн ажилтан, сэтгэл судлаач гээд олон мэргэжлийн хүмүүсийг нэгтгэсэн баг ажиллана.
2. Сургалтын явцыг уян хатан болгоно: Хөгжлийн бэрхшээлгүй хүүхдийн сургалтын явцын тулгамдсан асуудлыг хамруулах бус хэрэгцээ шаардагдаж буй хүүхдийг оролцуулан сургалтын агуулга, төлөвлөлт, арга барилыг бодож боловсруулах.
3. Багшийн удирдах чадварыг сайжруулна: Удирдан зохион байгуулалтын хувьд хүн тус бүрээс эхлээд баг болгоход ч нэгэн зэрэг удирдах чадвартай болох шаардлагатай.
4. Эцэг эх хүүхдийн оролцоог хангана: Эцэг эх хүүхдийн хүслийг хүндэтгэн үзэж, сургалтын орчин, сургалтын агуулгыг өөрсдөөр нь сонгуулдаг байх.
5. Нийгэм дэх эрх тэгш байдлыг хангах, хамтран ажиллах
6. Сургалтын орчны сонголтыг нэмэгдүүлнэ: Боловсрол эзэмших газар нь ердийн анги, тусгай анги, нөөц анги, гэр сургалт зэрэг хүүхдийн онцлог хэрэгцээнд тохирсон олон хувилбартай байна.

4.1.2. Боловсролын тусгай хэрэгцээтэй хүүхдийн хөгжлийн онцлог, дэмжих арга замууд

Оюун ухааны бэрхшээл

Тодорхойлолт: Америкийн оюун ухааны болон хөгжлийн бэрхшээлийн нийгэмлэгээс (AAIDD, 2004): Оюун ухааны бэрхшээлийг “Хувь хүний нийгэмд дасан зохицох чадвар болон оюуны үйл ажиллагаа хоёр нь нийгмийн оролцоо болон өдөр тутмын практикт хэрэглэх хүнд зайлшгүй байх чадваруудад нөлөөлж илэрхий хязгаарлалт үүссэн байгааг хэлнэ. Энэ бэрхшээл нь 18 наснаас өмнө нь үүссэн байдаг” гэжээ (Schalock et al., 2007, p.118).

Үүсэх шалтгаан: Оюун ухааны бэрхшээл үүсэх олон янзын шалтгаан байгаа гэгддэг ч яг тодорхой шалтгааныг хэлж чадахгүй байгаа нь өнөөгийн бодит байдал юм. Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагаас оюун ухааны бэрхшээл үүсгэж байгаа 350 гаруй шалтгаан байна гэж үзжээ. Хэдийгээр оюун ухааны бэрхшээл үүсэн бий болох шалтгааныг нарийн тогтоогоогүй боловч ихэнх эрдэмтэд оюун ухааны бэрхшээл үүссэн байдлыг дотор нь 2 үндсэн бүлэгт хуваан авч үзсэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл оюун ухааны бэрхшээл үүссэн байдлыг 1. Цаг хугацаа 2. Төрлөөр нь хуваан авч үзжээ (Luckasson et al., 2002).

Оюун ухааны бэрхшээлтэй хүүхдийн онцлог:

• Хэл яриа, харилцааны хоцрогдол
• Хийсвэр ухагдахууныг ойлгох хэдий ч ихээхэн цаг зарцуулдаг
• Аливааг эзэмшихэд цаг зарцуулдаг
• Анх удаа хийж буй зүйл болон өөрчлөлтөд бэлэн биш байх
• Санах ой бага байх
• Анхаарал сайн төвлөрөхгүй байх
• Өөрөө шийдвэр гаргаж чадахгүй байх
• Ээлж дараалал хүлээж чаддаггүй
• Үйл хөдлөл нь болхи
• Гарын эв дүйгүй
• Бодож санасан зүйлээ тэр чигээр нь хэлчихдэг
• Хүнд найдах

Дэмжлэг үзүүлэх арга зүй:

• Санах ойн чадвар төдийлөн хөгжөөгүй байдаг тул аливаа гүйцэтгэсэн даалгавар хэдэн минутаас, хэдэн секундийн хугацаанд л тархинд нь хадгалагддаг. Иймд санах ойн бэрхшээлтэй хүүхдүүдтэй түлхүүр үг ашиглаж санах ойн чадварыг дээшлүүлэх арга зүй хэрэглэх нь үр дүнтэй байгааг судлаачид тогтоосон байдаг. Тэдний санах ойн чадвар түлхүүр үгийн тусламжтайгаар оюун ухааны бэрхшээлгүй нас чацуу хүүхэдтэй ижил түвшинд хүрч чадаж байгаа нь харагдсан байна.
• Оюун ухааны бэрхшээлтэй хүүхдүүд ихэвчлэн ерөнхийлөн нэгтгэх чадвар сул байдаг тул хичээлийн ухагдахуун, нэр томьёоны хэрэглээг нэг үзүүлэлт, жишээн дээр бус өөр өөр орчинд хэрэглэж, ашиглахад чиглэгдсэн арга зүйгээр ойлгуулах нь үр дүнд хүргэнэ.
• Сэдэл санаачилгатай байх чадварыг нь хөгжүүлэх. Оюун ухааны бэрхшээлтэй хүн ихэвчлэн хүн хэлэх буюу сануулахгүй л бол өөрөө санаачилгаараа хийх, сэдэл тэмүүлэл үгүй мэт байдаг. Иймд хичээлийн агуулгад нийцүүлж, санаачилга гаргах, сэдэл тэмүүлэлтэй байхад нь туслах аргыг багш сургалтдаа хэрэгжүүлэх шаардлагатай.
• Нэгэнт дургүй болсон зүйлээ хийдэггүй – тэд дүргүй зүйлээ огт хийхийг хүсдэггүй тул төдийлөн хүчлэх шаардлагагүй, харин дургүй зүйлийн учир шалтгаан, яг юунд дургүй болохыг нь багш мэдэх шаардлагатай.
• Тусламж тийм ч үр дүнтэй биш байвал шалтгааныг авч үзэх - тухайн хүний үйлдэл хийхийн өмнөх хандлага, төлөв байдал болон хийсний дараах зан төлөв, сэтгэл зүйн байдлыг сайтар ажиглаж, эргэцүүлэн бодож үзэхэд бага ч болов үр дүн гарч болно.
• Оюун ухааны бэрхшээлтэй хүүхдэд ярианы утгыг шууд хүлээн авч ойлгохгүй байх нь бий. Иймд хичээл сургалтыг ярьж тайлбарлахдаа дохио зангаа болон зураг, үзүүлэн ашиглах
• Асуултыг хариулахад амар байдлаар асуух – Хэт шинжлэх ухааны нэр томьёогоор харилцахаас татгалзаж, энгийн үгийг сонгож асуух
• Жишээлэн үзүүлэх болон санал болгох – Хичээл сургалтын үед сонголтод хэрэглэгдэхүүн, гүйцэтгэх даалгавар бэлтгэх нь чухал

ХАРААНЫ БЭРХШЭЭЛ

Тодорхойлолт: Харааны бэрхшээлийг “Анагаахын” болон “Нийгмийн” хандлага талаас нь өөр өөр тодорхойлдог. Мэргэжлийн хараа зүйн болон нүдний эмч нүдний аливаа согог өвчин, харааны өөрчлөлтийг бүхэлд нь харааны бэрхшээл хэмээн үздэг. Харах эрхтний аливаа өөрчлөлттэй хүн нь “Анагаахын” талаасаа харааны бэрхшээлтэйд тооцогдох боловч “Нийгмийн болон боловсрол” талаасаа тухайн хүний харааны бэрхшээл нь түүнийг бие даан амьдрах, суралцах, ажиллаж хөдөлмөрлөх, нийгэмд чөлөөтэй оролцоход саад болж байвал л сая харааны бэрхшээл мөн гэж үзнэ.

Үүсэх шалтгаан: Харааны бэрхшээлийг удамшлын, төрөлхийн, олдмол буюу хожим үүссэн гэж гурав ангилдаг.

• Удамшлын: Эцэг эх, өвөө эмээ, өндөр өвөг эмэг, элэнц өвөг, эмэг зэрэг хэн нэг нь хараагүй эсвэл харааны өөрчлөлттэй бол аль нэг үедээ харааны бэрхшээлтэй хүүхэд төрдөг тохиолдол байдаг.
• Төрөлхийн: Ураг эхийн хэвлийд байх үед хордсон, эсвэл гэмтсэн, эх сэтгэл санааны хямралд орсон, хүчтэй эм тариа хэрэглэсэн, вакциныг буруу тариулснаас, эх жирэмсэн үедээ хүндээр өвдсөн, ураг бүтэлттэй гарсан, бусад төрөлхийн ба жирэмсний хүндрэлүүдийг төрөлхийн шалтгаантай гэж авч үздэг. Энэ нь удамшлын гаралтай шалтгаанаас өөр юм.
• Олдмол буюу хожим үүссэн: Төрснөөс хойш ямар нэгэн гаднын нөлөөнөөс үүссэн үед авч үздэг. Энэ төрлийн шалтгаан олон янз байдаг. Хурц үзүүртэй зүйлд өртөх, гаднын биет нүдэнд орох, гал түймэр болон тэсэрч дэлбэрэх зүйлээс, химийн хорт бодис, төрөл бүрийн хүчил нүдэнд орсноос, өндрөөс унах, тархи хүчтэй доргисноос, хоол тэжээлийн дутагдал, халдварт өвчний улмаас гэх мэт маш олон хүчин зүйлээс шалтгаалж хараанд өөрчлөлт орох, хараагүй болох шалтгаанууд байдаг.

Харааны бэрхшээлтэй хүүхдийн онцлог:

• Бүрэн хараагүй: Хараагүйдэл гэдэг нь хүн юмыг огт харж чадахгүй байхыг хэлнэ. Бүрэн хараагүйдэл нь гэрлийг мэдэрдэг, мэдэрдэггүй гэж хоёр янз байна. Гэрлийг мэдэрдэг хараагүй хүн өдөр шөнө, харанхуй гэрэлтэй байгааг ялгаж чаддаг бол гэрлийг мэдэрдэггүй хүн нь орчин дахь гэрлийг огт ялгаж мэдрэхгүй.
• Үлдэгдэл хараатай: Үлдэгдэл хараатай хүн нь бүрэн хараагүй хүнийг бодвол маш муу боловч харж чадах бөгөөд тэдний дийлэнх нь гэрэл мэдрэх, хуруу тоолох, томоохон биет зүйлийг харах, зөвхөн өмнөх замаа хараад таягтай, таяггүй явах чадвартай байдаг.
• Сул хараатай: Хэсэгчилсэн харааны алдагдал 40 орчим хувь байж болно. Тэднийг хууль зүйн талаасаа харааны бэрхшээлтэйд тооцдог боловч нүдний шил зэрэг хараа зүйн төхөөрөмжийн тусламжтай энгийн бичиг үсэг сурах, хэрэглэх бүрэн боломжтой.

Дэмжлэг үзүүлэх арга зүй:

• Цагаан таяг Цагаан таяг нь хараагүй иргэний орчны аюулгүй байдлаа хангах, нэг хоёр алхмын өмнөх замыг мэдэх, мэдээлэл олж авах хэрэгцээт хангадаг зориулалттай. Цагаан таягаар дамжуулан газрын гадаргын байдал замын өөрчлөлтийг мэдэж болдог.
• Брайл бичиг Луй Брайл гэдэг зохиогчийнхоо нэрээр нэрлэгдсэн 6 нүдэнд самбар шивүүр, бичгийн машин болон хэвлэх машин ашиглан цэглэн бичдэг бичиг юм. 6 Цэг нь дээрх шиг байрлалтай байдаг. Тоолохдоо зүүн талын дээд цэгээс эхлэн тоолох ба доошоо цуврааж тоолно, баруун талын дээд талаас үргэлжлүүлэн тоолно.
• Том үсгээр бичсэн ном хэрэглэх Зурагтай ном, дүрсийг томруулсан байдлаар хийдэг. Томруулсан зурагт номыг сайн дурын хүмүүс гараар хийдэг тул бичгийн хэлбэр, мөр хоорондын зай, байршил зэргийг хараа муутай хүүхэд бүрд зориулан хийх боломжтой. Мөн хэвлэлийн компаниас хэвлэн гаргадаг сурах бичиг байдаг.
• Лүп /линз/ болон томруулагч дэлгэц ашиглах Жижиг үсгийг уншихад томруулдаг линз ба томруулагч дэлгэц ашигладаг. Томруулдаг шил нь электрон, энгийн г.м. олон янз байна. Гэрэлтүүлэгчтэй томруулдаг шил ч байдаг.
• Аудио бичлэг сонсгох Харааны бэрхшээлтэй хүүхдэд зориулан уран зохиолын болон танин мэдэхүйн номыг зориулалтын студид уншиж, сонсох ном болгон хийдэг. Сүүлийн үед компьютерын дэлгэцийн бичвэрийг уншдаг “JOIS” программ бий болсон. Мөн Монгол хэл дээр сонсдог номын Mplus аппликейшн, сайт бий.
• Юмсыг тогтмол нэг газар байрлуулах Харааны бэрхшээлтэй хүүхдэд юмсыг тогтмол нэг газар тавьж хэвшүүлэх нь хамгийн зөв арга. Юмсын байрлалын зүг чигийг тогтоож, цээжлүүлэх шаардлагатай. Цэцэрлэг, сургууль, анги, дотуур байр, өрөө, тасагт байрлуулсан ширээ, сандал, шүүгээ, хаалга, хана зэрэг зүйлсийн байрлалыг заавал тогтоолгохоос гадна тэдгээрийн байрлалыг өөрчлөхгүй байвал сайн.

СОНСГОЛЫН БЭРХШЭЭЛ

Тодорхойлолт: Олон улсын тодорхойлолтоор сонсголын бэрхшээлтэй хүүхдийг “чадваргүй” гэдэг талаас нь бус харин сонсголоо алдсан зэрэг дээр нь тулгуурлан тодорхойлдог байна. Жишээ нь, Америкийн “Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн боловсролын тухай хууль”-д (IDEA) сонсголгүй хүүхдийг “Нэг буюу хоёр чих нь хоёулаа сонсголын ямар нэг бууралттай бол сонсголын бэрхшээлтэй гэж үзнэ” хэмээн тодорхойлсон байдаг.

Үүсэх шалтгаан: Сүүлийн жилүүдэд сонсголын бэрхшээл үүсгэдэг хамгийн өргөн тархсан шалтгаан бол маш хүчтэй дуу чимээ юм. Үүнд: Хортой дадал зуршил болсон чихэвчний хөгжим сонсох, мөн буун дуу, дэлбэрэлтийн чимээ, дуу чимээтэй үйлдвэрт ажиллах, рок концерт болон диско бүжигт байнга орох, галт тэрэгний чимээ болон барилгын дуу чимээг удаан хугацаагаар сонсох явдал юм.

Удамшлын хүчин зүйлүүд, эх жирэмсэн үед урагт хортой хүчин зүйлүүд нөлөөлөх, ялангуяа улаан бурхнаар, янз бүрийн эм хэрэглэх, эхийн хорт зуршлууд, гэмтэл, бэртэл, хөдөлмөрийн аюултай нөхцөл зэрэг юм. Эмийн бодисын үйлчлэлээс, чихний үрэвсэлт болон халдварт өвчнүүдээс: Жишээ нь: Дунд чихний үрэвсэл гэх мэт, хамрын ханиад, томуу, хатгалгаа, менингит зэрэг өвчнүүд хүндэрснээс үүдэх, чихээ цэвэрлэхдээ гаднын хатуу зүйлээр чихний хэнгэргээ цоолдог, гаднын биет чихний сувагт орох, тархинд гэмтэл авах буюу чих рүү хүчтэй цохих гэх мэт маш олон шалтгаан бий.

Сонсголын бэрхшээлтэй хүүхдийн онцлог:

• Сонсголгүй хүүхэд: Эхээс төрөхдөө болон сонсголоороо дамжуулж аман яриаг хүлээж авах боломжгүй болсон хүүхдийг хэлнэ.
• Сул сонсголтой хүүхэд: Сонсголоороо болон сонсголын нэмэлт төхөөрөмжийн /сонсголын аппарат, дунгийн суулгац/ тусламжтайгаар аман яриаг хүлээж авах боломжтой хүүхдийг хэлнэ.

Сонсголгүй болсон шалтгаан, сонсголын зэрэг, түвшин, төрлүүд нь хүн бүрд өөр өөр байдаг. Жишээлбэл нам дуу чимээг сонсдог ч өндөр дуу чимээг сонсож чаддаггүй эсвэл нарийн дууг сонсдог ч бүдүүн дуу чимээг сонсдоггүй хүн ч байна. Зарим хүн нэг өдөр нь зүгээр сонсдог байгаад зарим өдөр сонсохгүй болчих, эсвэл муу сонсдог болчих тохиолдол ч байна.

Сонсголгүй хүүхдэд боловсрол олгох арга зүй:

Сонсголгүй болон сул сонсголтой хүүхдэд боловсрол олгох сургалтын арга зүй нь харилцан адилгүй, ялгаатай. Сонсголгүй болон сул сонсголтой хүүхдүүдэд боловсрол олгох дэлхий нийтэд дэлгэрсэн үндсэн гурван арга зүй байдаг. Үүнд:

• Аман хэлний арга зүй
• Хос хэл, соёлын арга зүй
• Хавсарсан хэлний арга зүй

Аман хэлний арга зүй /Oralism/ Тухайн сурагч амны хайрцаг буюу уруулын хөдөлгөөнийг унших байдлаар аман хэлийг ойлгож, сургалтын үйл ажиллагаанд оролцох арга юм. Өөрөөр хэлбэл багш сургалтын үйл ажиллагааг аман хэл, уруулын хөдөлгөөнийг (амны хайрцаг) ашиглан явуулах ёстой гэсэн үзэл хандлага юм. Энэ нь огт сонсголгүй хүүхдэд тохирохгүй арга зүй. Харин сул сонсголтой буюу аман яриаг сонсголоороо хүлээж авах боломжтой сурагчдад зарим талаараа тохирч, үр дүнгээ өгч болно.

Хос хэл, соёлын арга зүй /Bilingualism/ Сонсголгүй хүүхдийн эх хэл болох дохионы хэлээр сургалтын үйл ажиллагааг явуулах арга зүй. Сонсголгүй хүүхэд төрсөн цагаасаа дохионы хэлийг эх хэлээ болгон эзэмшиж, улмаар дохионы хэлээр дамжуулан “бичгийн монгол хэл”-ийг хоёр дахь хэлээ болгон эзэмшинэ. Дохионы хэл болон бичгийн хэл хоёрыг хослуулан хэрэглэж сургалтын үйл ажиллагаа явагдана. Энэ нь сонсголын бэрхшээлтэй бүх сурагчдад тохирсон арга зүй юм.

Хавсарсан хэлний арга зүй /Total communication/ Сонсголын бэрхшээлтэй сурагчдыг боломжтой гэх бүх арга барилаар (Аман хэл, амны хайрцагнаас унших, дохионы хэл, бичгийн хэл, хурууны үсэг, дохио зангаа гэх мэт) сургах арга зүй юм.

Дэмжлэг үзүүлэх арга зүй

1. Сонсголгүй хүүхдэд дэмжлэг үзүүлэх арга зүй: Сонсголгүй хүүхдэд хичээл, сургалтын үйл ажиллагааг 100 хувь дохионы хэлээр хүргэх шаардлагатай. Ердийн ерөнхий боловсролын сургуульд сонсголгүй хүүхэд суралцах тохиолдолд тухайн хүүхдийн дохионы хэлний түвшинг тодорхойлж, Монгол дохионы хэлээр ойлгох, харилцах, хичээлийн агуулгыг хүлээн авах боломжтой эсэхийг илрүүлж, хэрэв боломжтой бол тухайн хүүхдэд дохионы хэлний орчуулагчийн үйлчилгээ авах нь үр дүнтэй. Судлагдахуун бүрийн багшийн хичээлийг дохионы хэлний хэлмэрч тухайн хүүхдэд дохиж, хүргэх үйлчилгээ үзүүлнэ.
2. Сул сонсголтой хүүхдэд дэмжлэг үзүүлэх арга зүй:
   • Тухайн сурагчийг сургалтын үйл ажиллагааг бүрэн хүлээн авахад тохирсон “үзэгдэх орчин сайтай” суудалд суулгах. Жишээ нь: Хоёрдугаар эгнээний эхний ширээнд суулгах.
   • Хичээл эхлэхээс өмнө тухайн хүүхдэд үзэх агуулга, яригдах сэдвийн талаарх тэмдэглэлийг урьдчилж бэлтгэн өгсөн байх. Хичээлийн агуулгыг бичвэр, мөн зургаар илэрхийлсэн байх нь чухал.
   • Сургалт, хичээлийн явцад зураг, график, дүрсэн хэрэглэгдэхүүн, тэмдэглэгээ, бодит үзүүлэн материал түлхүү ашиглах буюу хараагаар дамжуулж мэдээллийг хүргэх аргуудыг ашиглах
   • Хүн бүр сонсголын алдагдлын түвшингээсээ хамаарч яриаг сонсож, хүлээж авах “уртын зай, хэмжээ” гэж байдаг. Тухайн сул сонсголтой сурагчийн сонсох уртын зайг мэдэж авах шаардлагатай. Жишээ нь; тухайн сурагч 2 метрийн зайн дахь яриаг хэвийн сайн сонсдог бол та цээжээр хэлж бичүүлэх, тайлбарлан таниулахдаа тухайн сурагчаас хоёр метрийн зайнаас хол зайд явалгүй “хэлэх” нь зүйтэй юм.
   • Хичээл болон яриагаа эхлэх гэж буйг илэрхийлсэн “дохио”-г хэрэглэж хэвших, харааны ижил түвшинд харилцах, гарын дохио зангаа, биеийн хэлэмжээ хичээл сургалтад ашиглах. Мөн тод бөгөөд тайван хэлэх, энгийн үгсийг яриандаа ашиглах
   • Хичээлийн төгсгөлд хичээлийг ойлгосон эсэхийг лавлаж, шаардлагатай тохиолдолд ганцаарчилсан нэмэлт цаг гаргаж ажиллах
   • Хариулт хүсэхээсээ өмнө хүүхдэд хугацаа олгох хэрэгтэй.

ХӨДӨЛГӨӨНИЙ БЭРХШЭЭЛ

Тодорхойлолт: Хөдөлгөөний бэрхшээл нь хүний үйл хөдлөлийг удирдан зохицуулах тархины аль нэг хэсгийн үйл ажиллагаанд гарсан гэмтэл согогоос улбаалан хүний үйлдэл, хөдөлгөөнөө хүссэнээрээ удирдан чиглүүлэх үйл ажиллагаанд саатал гарч тэр нь суралцах үйл ажиллагаанд нөлөөлж буй бэрхшээл юм.

Тархины саажилт гэдэг нь тархины тодорхой хэсгүүд гэмтсэний улмаас тархи нь булчингаа удирдах чадваргүй болж хүний хөдөлгөөн болон биеэ авч явах байдал хяналтгүй болох эмгэг юм.

Нугасны эвэрхий гэдэг нь хүүхдийн багана нурууны нугалам яс, нугасны хэвийн бус хөгжлийн улмаас үүсдэг төв мэдрэлийн тогтолцооны төрөлхийн эмгэг болно (Liptak, 2007).

Үүсэх шалтгаан: Хөдөлгөөний бэрхшээлийн төрөлд тархины саажилттай болон нугасны эвэрхийтэй хүүхдүүдийг голлон авч үздэг ба эдгээр хөгжлийн бэрхшээл нь хүний тархины үйл ажиллагааны тодорхой алдагдлаас үүсдэг.

Хөдөлгөөний бэрхшээлтэй хүүхдийн онцлог:

• Нэг болон хэд хэдэн булчингийн чангарал нь хүүхдэд хөшүүн байдлаар илэрнэ.
• Толгой, хүзүү, нүүр, нүд болон ихэвчлэн дээд мөчийг хамарсан гэнэтийн огцом, өөрийн удирдлагагүй мэт, санамсаргүй, өөрийн бус хөдөлгөөнөөр илэрнэ. Ийм хөдөлгөөн ажиглагдана.
• Хөдөлгөөний эвсэлгүй байх, чичирхийлэх, салганах болон тэнцвэр алдагдах байдал ажиглагдана.
• Бие булчингийн хөдөлгөөн хязгаарлагдмал тул удаан суухад чилээ их үүснэ.
• Нэг байрлалд олон цагаар суулгахаас сэргийлэх, биеийг нь хөдөлгөөн хийх боломж олгож байх
• Биеийн хөдөлгөөний байдалд нь үндэслэж, тохирсон дасгал, сургуулилтыг хийлгэх

Дэмжлэг үзүүлэх арга зүй:

• Оролцоо – Бусад хүүхдийн адил сургалт хүмүүжлийн аливаа үйл ажиллагаанд оруулах, чөлөөтэй оролцох боломжийг бий болгохыг эрмэлзэх
• Онцгойлон авч үзэхгүй байх - Бусдын адил чөлөөтэй хөдөлж, аливаад оролцож чадахгүй гэж “бөөцийлөхгүй” байх, таарч тохирсон хөдөлгөөн шаардсан ажилд оролцуулж байх
• Нэмэлт цаг – Гар хурууны хөдөлгөөний эвсэл шаардлага үүрэг даалгавар гүйцэтгүүлэхдээ нэмэлт цаг өгч байх
• Даалгаврыг хувилбартай өгөх – Хүүхдийн бэрхшээлийн зэргээс хамаарч даалгаврыг хувилбартай өгөх, гүйцэтгүүлэх
• Тайлбарлан таниулах – Тухайн бэрхшээлтэй хүүхдийн онцлог, тусгай хэрэгцээт зүйлсийн талаар /тэргэнцэр, таяг гэх мэт/ анги хамт олонд нь тайлбарлан таниулах, нөхөрлөж, тусалж дэмжих аргуудыг хэлж өгөх
• Шаардлагатай бол хөдөлгөөн засал, ахуйн болоод хөдөлмөр засал, хэл засал, сэтгэл заслын хичээл, сургалтыг оруулахад анхаарч ажиллах

ХЭЛ ЯРИА, ХАРИЛЦААНЫ БЭРХШЭЭЛ

Тодорхойлолт: Хэл яриа харилцааны бэрхшээлийг олон янзаар тодорхойлсон байдаг боловч ерөнхийдөө хүний ярих үйл ажиллагаа, ойлгоц, харилцаанд ямар нэг бэрхшээл үүсч байвал тэр нь хэл яриа, харилцааны бэрхшээл болно. Америкийн хэл яриа сонсголын нийгэмлэг (ASHA)-ээс Хэл яриа, харилцааны бэрхшээлийг “Хүний хэлний чадвар, ярих үйл ажиллагааны аль нэгэнд эсвэл хоёуланд нь саатал, бэрхшээл гарсан бол Хэл яриа, харилцааны бэрхшээлтэй гэж үзнэ” хэмээн тодорхойлсон байдаг.

Үүсэх шалтгаан: Олон улсад хэл яриа, харилцааны бэрхшээл нь хоёр шалтгаанаас үүдэн гарч байна гэж үздэг. Үүнд:

1. Өгүүлэх эрхтний хэлбэр, бүтцээс Хүний өгүүлэх эрхтний хэлбэр, бүтцээс хамааран аман хэлний дуудлага нь ойлгомжгүй болохыг мэргэжлийн хэллэгээр “Төрөлхийн дуудлагын согог” гэж нэрлэнэ. Энэ нь уруул, дээд эрүүний бүтэц, хазалт зуулт нь буруу байх, хэлний хэмжээ, хэлний бүтцээс хамаарсан гэх мэт олон янз байна
2. Өгүүлэх эрхтний үйл ажиллагаанаас Шүдний байрлал, амны бүтэц гэх мэт дуу авиа гаргахад оролцдог эрхтнүүд нь хэвийн боловч эдгээр эрхтнээ зөв ашиглаж чаддаггүй хүн байдаг. Үүнийг мэргэжлийн хэллэгээр “Үйл ажиллагааны дуудлагын согог” гэж нэрлэдэг. Үйл ажиллагааны дуудлагын согогийн шалтгаан нь хөдөлгөөний чадамж нь гүйцэд хөгжөөгүй, үйл ажиллагаа нь хэвийн бус байхаас хамаардаг. Жишээ нь, Хэл, уруул, эрүүгээ чөлөөтэй хөдөлгөж чадахгүйгээс зөв дуудаж чаддаггүй.

Хэл яриа, харилцааны бэрхшээлтэй хүүхдийн онцлог:

1. Хэл яриаг хүлээн авах бэрхшээл Хэл яриаг хүлээн авах бэрхшээл гэдэг нь хүүхдийн мэдрэхүйн эрхтэн буюу сонсгол хараа нь хэвийн боловч харж сонсож байгаа хэлээ зөвөөр хүлээн авч, ойлгож чадахгүй байх явдал юм.
2. Үгээр илэрхийлэх бэрхшээл Хүүхэд хэлийг сонсоод маш сайн ойлгож байгаа боловч өөрөө ярьж, өөрийн санаа бодлоо илэрхийлэхдээ тааруухан байж болно. Ийм бэрхшээлтэй хүүхэд үг өгүүлбэрээр өөрийгөө илэрхийлэх, ярихыг хүсдэг ч түүнийгээ бусдад зөвөөр ярьж ойлгуулж чаддаггүй. Тэд дуу авиаг бэрхшээлгүй сонсож, ялгаж боловсруулж, ойлгож чаддаг боловч бодол санаагаа хэлэнд хувиргаж үг холбож өгүүлбэр бий болгох чадвар дутмаг байдаг.

Дэмжлэг үзүүлэх арга зүй:

• Хэл яриа харилцааны бэрхшээлтэй хүүхэдтэй ажиллах багш нь юуны өмнө хоёр зүйлийг маш сайн ухамсарласан байх ёстой. Үүнд:
  • Нэгдүгээрт: заасан хичээлийг хүүхэд ойлгосон эсэхийг хэрхэн мэдэх, үнэлэхийг мэдэж байх
  • Хоёрдугаарт: бэрхшээлтэй хүүхэд багшид мэдсэн сурснаа эсвэл мэдэж байгаа зүйлээ хэрхэн илэрхийлэн үзүүлж болохыг олон талаас нь эргэцүүлэн бодож төрөл бүрийн арга барилаар ажиллаж чаддаг байх шаардлагатай юм.
• Хэл яриа, харилцааны бэрхшээлтэй хүүхэд нь хичээлийг бусдын адил хүлээн авч ойлгохгүй тул түүнд зориулж хичээлийг зураг, схем, хүснэгт, график, видео болон дуут бичлэг, хэвлэмэл бичвэр зэрэг олон хувилбараар явуулж болно. Жишээ нь, хэлийг сонсож хүлээж авах бэрхшээлтэй хүүхдэд тухайн хичээлийн агуулгыг бичгээр бэлдэж өгч болно.
• Хэл яриа, харилцааны бэрхшээлтэй сурагчид сурсан мэдсэнээр өөр өөр арга барилаар илэрхийлдгийг харгалзан үзэж бүх хүүхдэд ижилхэн даалгавар өгөхөөс зайлсхийх хэрэгтэй. Жишээ нь, бичиж илэрхийлэх бэрхшээлтэй хүүхдэд даалгавраа слайд хэлбэрээр эсвэл схем хэлбэрээр ч хийж өгөх боломж олгож болно. Энд хамгийн чухал нь хүүхэд сургалтын хөтөлбөрийн дагуу мэдлэг, чадвар эзэмшиж байгаа эсэхэд анхаарах юм.
• Үгийн баялгийг нэмэгдүүлэхэд анхаарах
• Буруу, хазгай хэлж ярихад нь шоолохгүй байх
• Хүлээцтэй хандах
• Заавар зөвлөгөөг богино өгүүлбэрээр тодорхой хэлж өгөх
• Аль болох их харилцан ярилцахыг эрмэлзэх
• Загнаж зандрахгүй байх
• Харилцааны нэмэлт хэрэглэгдэхүүн ашиглах

ДАУНЫ СИНДРОМ БУЮУ ДАУНЫ ХАМ ШИНЖ

Тодорхойлолт: Дауны синдром синдром (хам шинж) нь хромосомын илүүдэл буюу хромсомын төрөлхийн өөрчлөлтийн эмгэг (Patterson, 2009).

Үүсэх шалтгаан: Хүний хувьд ямар нэгэн өөрчлөлт байхгүй бол 23 хос буюу нийт 46 ширхэг хромосом байдаг. Дауны хам шинжтэй хүний хувьд эдгээр хромосомын 21 дэх хос хромосомд өөрчлөлт гарч, хромсомийн илүүдлээс үүсдэг хөгжлийн эмгэг юм. Яагаад ингэж өөрчлөлт, гажиг үүсдэг нь тодорхой бус. Тиймээс Дауны синдромоос урьдчилан сэргийлэх бараг боломжгүй.

Хөдөлгөөний бэрхшээлтэй хүүхдийн онцлог:

• Сэтгэлээ хянаж, өөрчлөлтөд хурдан дасан зохицох чадвар сул
• Тайван, удаан бөгөөд энгийн үг хэллэгээр яривал “яриа” сайн ойлгодог.
• Юм тогтоохдоо удаан тул, хүлээцтэй хандах
• Биеийн ачаалал даах чадварыг нь харгалзаж, хэт ядраахгүй байх, амархан ядрах, сульдах талтай
• Ихэвчлэн бие жижигтэй байдаг тул, наснаасаа бага харагддаг ч насанд нь тохируулж харилцах
• Харж ажиглах, бусдыг дуурайж суралцах чадвар нь сайн байдаг

Дэмжлэг үзүүлэх арга зүй:

Дауны хам шинж бүхий хүүхэдтэй ажиллах багш хүн дараах зүйлийг энэ тэргүүн мэдэж, тэдэнд тохирох заах арга зүй хэрэглэх нь амжилтын үндэс болно.

• Тэдний харааны мэдрэхүй маш сайн хөгжсөн байдаг тул аливаа зүйлийг таниулахдаа нэмэлт зураг үзүүлэн, бодит зүйл, бичлэг зэргийг харуулж тайлбарлавал илүү сайн ойлгоно.
• Тэд ангийн дүрэм, журмыг маш сайн ойлгож, дагаж мөрдөж чадна.
• Хүндэвтэр ажил болон олон үйлдэл бүхий даалгавар гүйцэтгэхэд тэдэнд шат дарааллыг сануулах ганц хоёр үг ч юм уу зураг үзүүлэхэд хангалттай
• Тэд бусдын л адил гомдож баярлаж, урамшиж, сэтгэлээр унадаг
• Тэдэнд итгэж, сурч мэдэж чадна гэдгийг байнга сануулж байх
• Тэдний нийгэмшихүйн чадвар сайн тул багаар ажиллах, бусдад туслах, туслалцаа авах боломж олгож байх
• Тэдний ихэнх нь хүрэлцэхүй, тэмтрэх мэдрэх замаар суралцах нь илүү байх тул юмыг аль болох бодитоор нь хийлгэх
• Аливааг гүйцэтгэх нэмэлт цаг өгч байх.

ЗАН ТӨРХ, ТАНИН МЭДЭХҮЙН БЭРХШЭЭЛ

Тодорхойлолт: Зан төрхийн (зан үйл) бэрхшээл нь доорх нэг буюу хэд хэдэн шинж тэмдгээр илэрч хүүхдийн суралцах үйл ажиллагааны гүйцэтгэлд сөргөөр нөлөөлөхүйц байдлаар тодорхойлогдоно. Үүнд:

1. Суралцах бэрхшээл нь оюуны, мэдрэхүй, эрүүл мэндийн хүчин зүйлсээс хамааралгүй
2. Үе тэнгийн хүүхдүүд, багш, бусадтай харилцах, харилцааг үргэлжлүүлэн хадгалах чадваргүй байдаг
3. Ердийн нөхцөлд хэвийн бус зан үйл гаргаж, зохисгүй байдлаар мэдрэмжээ илэрхийлдэг
4. Ерөнхийдөө сэтгэлийн хямралтай, гуниг гутралын төрх байдалтай
5. Хувийн болон сургуулийн асуудлуудтай холбоотой айдастай, эрүүл мэндийн таагүй байдал бий болох хандлагатай

Үүсэх шалтгаан: “Зан төрх, танин мэдэхүйн бэрхшээл”-д аутизмын хүрээний эмгэг, суралцахуйн бэрхшээл, анхаарлын дутмагшил/хэт хөдөлгөөнтөх эмгэг гэсэн 3 бэрхшээлийг хамруулан ойлгож, энэ нь төрөлхийн тархины хэвийн бус үйл ажиллагаанаас шалтгаалан бага балчир наснаас тухайн онцлог, шинж тэмдэг илэрч, хөгжлийн явцад ямар нэгэн байдлаар хоцрогдол, хэлбийлтийг дагуулдаг бөгөөд тусгай боловсролын үйлчилгээний субъект болдог.

Зан үйлийн өөрчлөлттэй хүүхдийн онцлог:

• Ангийн уур амьсгал хэвийн байх үед гэнэт таагүй зан үйл гаргах
• Гуниг, гутралын шинж байдал ажиглагдах
• Тухайн сурагч тодорхой шалтгаангүй этгээд, үл тэвчим зан үйлийг гаргаж буй мэт бусад хүмүүст анзаарагддаг.
• Өөрт тухгүй мэдрэмж мэдрэгдэх үед болон хэсэг хугацааны дараа таагүй үйлдэл, зан үйлийн өөрчлөлт илэрч гарах нь бий.

Дэмжлэг үзүүлэх арга зүй:

Зан үйлд дүн шинжилгээ хийхдээ:

• Тухайн сурагч яагаад тодорхой бус зан аашийг гаргаж байгаа шалтгааныг тодорхойлох
• Тухайн сурагчийг хэрэгцээгээ хангах арай илүү тохиромжтой арга олоход туслах
• Сурагчийн зан араншингийн үйлдлийг тодорхойлж үр дүнтэй төлөвлөгөө боловсруулах

Зан төлөв нь ажиглагдахуйц бөгөөд хэмжигдэхүйц байдаг ба нэг болон хэд хэдэн үйлдлээр илэрдэг. Үйлдлийн матриксийг ашиглан хүүхэд тодорхой зан авир гаргахын өмнө болон дараа юу болж байгааг ажиглан зан төлөвийн үйлдлүүдийг хурдан бөгөөд системтэйгээр тодорхойлох боломжтой.

Үйлдлийн матриц: Зан төлөвийн үндсэн 2 үйлдэл байдаг. Энэ нь хүртэх болон зайлсхийх. Хүүхдүүдийн хувьд ямар нэгэн зүйлийг хүртэх болон зайлсхийхийг оролдох гурван хүчин зүйл байдаг.

• Анхаарал (багш, эцэг эх, бусад сурагчид болон бусдаас)
• Бодит зүйл болон үйл ажиллагаа
• Мэдрэхүй (дуу чимээ болон биед хүрэх г.м)

Үйлдлийн матриц: Сурагч гаргаж байгаа аашаараа юу илэрхийлэхийг хүсэж байгааг тодорхойлохын тулд багш тухайн хүүхдийг тодорхой хугацаанд ажиглах хэрэгтэй.

Мөн зан төлөвт шинжилгээ хийх А, В, С арга нь маш үр дүнтэй. Энэ нь тухайн ааш авир хэдэн цагт илэрч байгааг мэдэх, тогтмол илэрч байна уу үгүй юу, өдөөсөн шалтгаан байна уу үгүй юу гэдгийг тодорхойлох боломжийг олгоно.

• A - antecedent буюу өмнөх үйлдэл. Тухайн ааш авир эхлэхээс өмнө нь юу болж байгааг илэрхийлнэ. Хэрвээ тухайн ааш авир эхлэхээс өмнөх 30 минутын бичлэг хийлээ гэж бодвол энэхүү бичлэг юуг харуулах вэ?
• B - behavior буюу зан үйл гэсэн үг. Энэ нь тухайн хүүхдийн гаргаж байгаа зан үйлийг маш тодорхой зураглаж өгнө.
• C - conseguence буюу дараах үйлдэл. Тухайн зан үйл гарсны дараа юу болж байгааг илэрхийлнэ. Тухайн зан авир гаргасны дараах бичлэгийг харж байна.

Ажиглалт, дүн шинжилгээ хийхдээ баримтлах зүйлс:

• Давталтыг нь ажигла.
• Сурагчдын тодорхой нэг зан, ааш авир цаг хугацааны явцад давтагдаж өмнөх болон дараах үйлдэл нь мөн ижил байгаа эсэхийг ажигла.
• Тэгэхээр гаргаж байгаа зан, ааш авир нь номоо ширээн дээр шидэх гэж үзвэл энэ үйлдэл багшийг математикийн номоо гарга гэж хэлэх үед болдог гэдгийг анзаарна. Мөн дараагийн үйлдэл тухайн үйлийг хийх шалтгаан болж байгаа нь анзаарагдана. Энэ нь сурагч математикийн хичээл хийх дургүй, хичээлд суух дургүй байгаа мэдээллийг багшид өгнө.
• Дээрх тохиолдол бүрийг ажиглаж үйлдлийн матрицаас давтамжийг нь харахад тухайн сурагч математикийн хичээлээс зайлсхийх зорилгоор үүнийг хийдэг нь тодорхой болно.
• Ийм зан үйлд хийсэн дүн шинжилгээнд тулгуурлан зохистой зан төлөвийг төлөвшүүлэх бодит төлөвлөгөө боловсруулах юм. Хүүхдийн хэрэгцээнд суурилсан байх, үр дүн нь хэмжигдэхүйц байх, дор хаяж 2 долоо хоногоор төлөвлөгөөгөө хэрэгжүүл.

АУТИЗМЫН ХҮРЭЭНИЙ ЭМГЭГ

Тодорхойлолт: Аутизмын хүрээний эмгэг нь (Autism spectrum disorder) 1.Нийгэмшихүйн бэрхшээл, 2.Хэл яриа, харилцааны бэрхшээл, 3.Төсөөлөн бодох чадварын бэрхшээл буюу давтагдмал, туйлшрах зан үйл гэсэн голлох гурван шинж тэмдгээр, 3 наснаас өмнө илрэх бөгөөд төрөлхийн, тархины хөгжлийн эмгэг юм. Дээрх 3 голлох шинж тэмдгээс гадна мэдрэхүйн хэт мэдрэг, эсвэл хэт тэсвэртэй байдал түгээмэл ажиглагддаг.

Үүсэх шалтгаан: Аутизмын хүрээний эмгэгийн үүсэх шалтгааныг хараахан тодорхой тогтоогоогүй бөгөөд олон янзын гений хүчин зүйл болон төрөлхийн тархины хэвийн бус үйл ажиллагаатай холбоотой гэж үздэг. Мөн эхийн ураг тээх явцын үед, төрөхийн өмнөх болон төрөх үеийн асуудал, хүндрэлүүдтэй холбоотой байх магадлалтай гэж үздэг. Иймээс эцэг эхийн буруу хүмүүжил, орчноос болсон гэх шалтгаанууд биш болно. Мөн аутизмын хүрээний эмгэг нь 100-д 1 тохиолддог бөгөөд эрэгтэй хүнд эмэгтэй хүнээс 4 дахин их тохиолддог.гэсэн судалгаа байдаг.

Аутизмын хүрээний эмгэгтэй хүүхдийн онцлог:

• Хүний нүд рүү харж ярьдаггүй
• Хүүхдүүдтэй хамтарч тоглодоггүй
• Бусдын үг хэл, дуу авиа, үйл хөдлөлийг дуурайдаггүй
• Тогтсон дүрэм журмыг мөрдөж чаддаггүй
• Тогтсон дүрэм журмыг мөрдөж чаддаггүй
• Өөрийн сэтгэл хөдлөлөө царайны хувирал, биеийн хөдөлгөөнөөр илэрхийлж чаддаггүй
• Бусдын хэлснийг ойлгохгүй, давтаж хэлдэг
• Асуултад тохирсон хариулт өгдөггүй
• Жишээ яриаг ойлгодоггүй
• Сэтгэлийн хөдөлгөөнөө илэрхийлэх, бусдын сэтгэлийн хөдөлгөөнийг ойлгохдоо тааруу
• Дүрд орж тоглодоггүй /Эмч болох, аав ээж болж тоглох гм/
• Нэг үйлдлээ давтан хийдэг /зөвхөн нэг тоглоомоор тоглох, доороо үсрэх/
• Нэг тогтсон дарааллаар юмыг хийдэг
• Шинэ орчинд дасан зохицохдоо удаан
• Нэг зүйлийг удаан хугацаагаар ширтэх, ажигладаг

Дэмжлэг үзүүлэх арга зүй:

1. Харилцах арга: Аутизмын хүрээний эмгэгтэй хүн бусдын яриаг сонсоод ойлгох чадвар сул байдаг тул ямар нэгэн зүйл хэлж, тайлбарлах үедээ зөвхөн амаар биш, бусад харилцааны аргуудыг ашиглах нь үр дүнтэй байдаг. Аутизмын хүрээний эмгэгтэй хүний харааны хүртэхүй сайн хөгжсөн тул бодит зүйлийг үзүүлэх, зураг харуулах, бичиж тайлбарлах зэрэг аргыг ашиглаж болно.
2. Урьдчилж мэдэгдэх: Аутизмын хүрээний эмгэгтэй хүн төлөвлөгөө өөрчлөгдөх, шинэ орчин нөхцөлд орох зэрэг гэнэтийн зүйлд тавгүйтэж, тайван бус болдог. Тэд тухайн өдөр, хэдэн цагт, юу хийх вэ гэдгийг урьдчилан мэдэж байвал тайван байж чаддаг. Тиймээс төлөвлөгөө өөрчлөгдөх, шинэ зүйл хийх гэх мэт үед урьдчилан мэдэгдэж, тэдэнд дасан зохицох хангалттай хугацаа өгч байх хэрэгтэй. Ингэхдээ хүүхдийн онцлогт тохируулж бичгээр болон зургаар тайлбарлаж ойлгуулж болно.
3. Анхаарал төвлөрөх орчин бүрдүүлэх: Аутизмийн хүрээний эмгэгтэй хүүхэд дуу чимээнд ихээхэн мэдрэмтгий байдаг тул дуу чимээ ихтэй, олон хүнтэй газарт дургүй байх нь олон. Дуу чимээ ихтэй, үзэгдэх зүйл олон байх тусам сэтгэл, санааны байдал нь тогтворгүй, анхаарал сарних нөхцөл бий болно. Тиймээс суух суудал, үзэгдэх орчин, хичээллэх арга барилд ихээхэн анхаарал хандуулах хэрэгтэй.
4. Тайвнаар харилцах: Өндөр дуугаар ярих, тэгж болохгүй гэж чанга ширүүн хэлэх үед аутизмтай хүн тухайн хүнийг уурлаж байна гэж бодон, уурлаж байгаагаас өөрөөр хүлээн авахгүй болчихдог. Тиймээс, анхнаасаа тайван тогтуун ярилцаж, ойлгуулж байх хэрэгтэй.

Анхаарлын дутмагшил, хэт хөдөлгөөнтөх эмгэг /ADHD/

Тодорхойлолт: ADHD нь тухайн нас, хөгжлийн түвшинд үл нийцэх анхаарлын төвлөрөлт болон бодлогогүй үйлдэл хийх, хэт хөдөлгөөнтэй байх гэсэн онцлог бүхий зан үйлийн бэрхшээл /эмгэг/ бөгөөд нийгмийн харилцаанд оролцох болон суралцах чадварт сөргөөр нөлөөлдөг эмгэг юм. Мөн 7 наснаас өмнө илэрч, шинж тэмдэг нь байнга үргэлжлэх бөгөөд шалтгаан нь тодорхойгүй боловч төв мэдрэлийн тогтолцооны хэвийн бус үйл ажиллагаатай холбоотой гэж үздэг.

Үүсэх шалтгаан:

• Удамшлын шалтгаан: Удамшлын шалтгаан - нийт ADHD-тэй хүүхдүүдийн 80 орчим хувь нь удамшлын шалтгаантай байна. ADHD-тэй эцэг эхээс хүүхдэд удамших магадлал 40-75% байдаг.
• Тархины хөгжил, бүтцийн ялгаатай байдал: Тархины хөгжил, бүтцийн ялгаатай байдал - Судлаачид ADHD-тэй хүмүүсийн тархины бүтэц, үйл ажиллагаа ялангуяа урд тархи, бага тархи болон төв мэдрэлийн эсийн бүтэц, үйл ажиллагаа нь хоорондоо эрс ялгаатай байгааг олж илрүүлсэн байна.
• Бусад шалтгаан: Бусад шалтгаан – Ургийн үе дэх эцэг эхийн архи тамхины хэрэглээ, төрөлтийн хүндрэл, ургийн хэвийн бус бойжилт, агаарын бохирдол зэрэг гадаад болон дотоод хүчин зүйлүүд нөлөөлж болно.

Анхаарлын дутмагшил, хэт хөдөлгөөнтөх эмгэгтэй хүүхдийн онцлог:

• Анхаарлын тогтворгүй байдал: Анхаарал маш хурдан сарнина, шаардлагатай зүйлдээ анхаарлаа зөв хуваарилж чаддаггүй.
• Хэт хөдөлгөөнтэй байдал: Ямар ч нөхцөл байдалд зүгээр байж чаддаггүй, гүйж харайж эсвэл ярьж байдаг.
• Бодлогогүй үйлдэл: Санаандаа орсон зүйлээ тухайн үеийн нөхцөл байдлыг бодож үзэлгүйгээр шууд хийж орхидог. Багшийн асуултад өөрийнх нь ээлж биш байсан ч хариулж, тухайн үеийн ярианы сэдэвтэй огт холбоо хамааралгүй зүйл ярих гэх мэт.

Дэмжлэг үзүүлэх арга зүй:

• Хүүхдэд нэг ажлаас нөгөө ажилд шилжихэд хангалттай цаг өгч чадаж байгаа эсэхээ байнга хянаж байх
• Тэдэнд санаа бодол, ажил үүргээ хэрхэн цэгцлэх, дэс дараатай бодох, хийх арга боломжуудыг олгож, жишээн дээр үзүүлж, өөрсдөөр нь хийлгэж давтуулж байх
• Ангийн ажил, шалгалт зэрэг хугацаатай хийх зүйл дээр тэдэнд илүү цаг гаргаж өгч байх
• Ойлгоход хэцүү, олон үйлдэл бүхий ажлыг арай хялбаршуулж нэмэлт тайлбартай өгч байх
• Түүний сул талыг нь ойлгож, хүлээн зөвшөөрөх
• Буруу зүйл хийж, хүнд төвөг удах нь буруу гэдгийг сайтар ойлгуулах
• Алдаа гаргасан ч алдааг нь өөгшүүлэлгүйгээр, шалтгаан нь юу болохыг хамтдаа ярилцан, дахин давтан хийхгүй байхын тулд яах ёстойг ярилцах
• Гэнэт хачин үг яриа хэрэглэх, буруу хэлэхэд нь шоолж инээхгүй байх
• Ярилцахдаа түүнийг нэрээр нь дуудан, яриагаа бүрэн сонсох бэлтгэлтэй болсны дараа хэлж, ойлгосон эсэхийг нь лавлаж асууж байх
• Уулзалтын цаг товлосон бол мартаагүй эсэхийг нь урьдчилан лавлаж

СУРАЛЦАХУЙН БЭРХШЭЭЛ

Тодорхойлолт: Суралцахуйн бэрхшээлийг ерөнхийд нь оюун ухааны хөгжлийн хэвийн чадвар ба суралцах үйл ажиллагаа хоорондын зөрчил ялгаатай байдал гэж тодорхойлжээ. Мэдээллийг хүлээн авах, боловсруулах, хадгалах, илэрхийлэх гэсэн 4 үе шат дахь танин мэдэхүйн үйл ажиллагаанаас хамааралтай суралцах явцад үүсэх бэрхшээл нь “Суралцахуйн бэрхшээл” болно. Суралцахуйн бэрхшээл нь хүүхдийн суралцах үйл ажиллагаан дахь бодох сэтгэх, сонсох, ярих, ойлгох, тоо бодох, унших, бичих болон тооцоолон бодох зэрэг бүхий л үйл ажиллагааг хамарч болох боловч нэг хүүхдэд энэ бүх бэрхшээл хавсарч илрэх нь ховор байдаг.

Үүсэх шалтгаан:

Тархины органик гэмтэл (тархи толгойн гэмтэл, тархины үрэвсэл, уналт таталт, цацраг идэвхт бодисын нөлөө), бага жинтэй төрөлт, удамшил, жирэмсэн эхийн архи, тамхи, эмийн хэрэглээ зэрэг нь ургийн тархины үйл ажиллагаанд нөлөөлсөн байх магадлалтай гэж үздэг.

Суралцахуйн бэрхшээлтэй хүүхдийн онцлог:

Сонсох, ярих, унших, бичих, тоо бодох, тооцоолох, эргэцүүлэн дүгнэх чадваруудын аль нэгд бэрхшээл үүсэх, тухайн чадвартай холбоотой хичээл сургалтын агуулгыг ойлгохгүй өнгөрөх, хоцрогдол ажиглагдах байдлаар илэрдэг. Хийж чадахгүй даалгаврыг дахин дахин хийлгүүлэх нь хүүхдийн өөртөө итгэх итгэл, өөрийгөө үнэлэх үнэлэмжийг бууруулах сөрөг нөлөөтэй байдаг. Тиймээс бусад хүүхдүүдтэй адил аргаар бус, тухайн хүүхдийн онцлогт тохирсон аргаар тооны машин, таблет ашиглах зэргээр туслах хэрэглэгдэхүүн ашиглаж болно.

Дэмжлэг үзүүлэх арга зүй:

• Хийх ажлыг дотор нь алхмуудад хувааж өгөх
• Хүүхэд ойлгосон эсэхийг байнга нягталж байх
• Хүүхдийн хийж буй үйл ажиллагаа болон асуултад анхааралтай хандаж тухай бүрд нь бүрэн хариулт өгч байх
• Хүүхэд хичээлийг сайтар ойлгохуйцаар, хялбар байдлаар тайлбарлах
• Хичээлд зураг үзүүлэн аль болох өргөн ашиглах
• Хүснэгт, диаграм, график ашиглах
• Хүүхэдтэй ганцаарчлан ажиллах
• Хийх зүйлийг өөрөө бодитоор хийж харуулах
• Суралцах болон хичээлээ хэрхэн төлөвлөхийг маш ойлгомжтойгоор тайлбарлах
• Бие даан ажиллах чадвар олгох
• Сурагчдад хийх зүйлийг нь байнга сануулан хэлж байх
• Хүүхдээс ажил нь хэр ахицтай байгааг лавлан асууж байх
• Хийх зүйлийг нь шууд ойлгохуйцаар тайлбарлах хэлж өгөх
• Нэг дор олон зүйл хийлгэхгүй байх (нэг удаад нэг л зүйл хийлгэх)
• Ажлыг дэс дараатайгаар хүндрүүлж байх (гэхдээ удаан)
• Жишээ тайлбар аль болох өргөн ашиглах
• Ангийн тоног төхөөрөмж, хэрэглэгдэхүүн материалыг өнгөөр кодлох юм уу, нэр маркийг нь тодорхой нааж байрлуулах
• Гэрийн даалгаврыг бусад хүүхэдтэй адил эсвэл ойролцоо мэдлэг чадвар олгохуйцаар боловч олон сонголттой мөн хялбар байхаар хийлгэх
• Сурагчдыг бие биедээ туслан хамтдаа ажиллах, суралцах боломж олгох
• Суралцах бэрхшээлтэй хүүхдийг багаар ажиллуулах
• Суралцах бэрхшээлтэй сурагчийг хичээлийн үед бичлэг хийх, дуу хураах зөвшөөрөл өгөх
• Санаагаа ойлгуулахдаа энгийн, ойлгомжтой үг хэллэг хэрэглэх

ХҮҮХДИЙН АВЬЯАС, ТҮҮНИЙГ ИЛРҮҮЛЭХ, ХӨГЖҮҮЛЭХ АРГА ЗАМ

Дэлхийд хөгжлөөрөө тэргүүлэгч улс орнуудад гоц авьяастай хүүхдүүдийг, хөгжлийн онцлог бүхий өвөрмөц хүүхдүүд (exceptional children) rэж үзэн, тусгай хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлж, төрийн бодлогоор дэмжиж байгааг харж болно.

Гоц авьяастны сургуулийн 6 дугаар ангийн хүүхдүүдтэй багш нь ярилцлага өрнүүлжээ. Тэднийг сургуулийн талаар болон өөрийгөө гоц авьяастайд тооцогдох тухайд юу бодож байгааг сонирхжээ.

Гоц авьяастай байхад амар байна уу?

• Өөрийгөө бусдаас өөр гэсэн мэдрэмж төрж байгаагүй. Намайг хүмүүс заримдаа ухаантай, авьяастай гэж дуудуулахад таатай мэдрэмж төрдөг...
• Би бусадтай адилхан хүн юм чинь зарим үед эвгүй байдаг... Хэнд ч гойд, содон зүйл бий шүү дээ...
• Намайг гоц авьяастай гээд бусад маань надаар тохуурхаад байх юм...
• Атаархсандаа тэгж байгаа юм уу?..
• Би сүр бадруулдаггүй... намайг нэрээр минь дуудаж байгаатай адил санагддаг...
• Надад их сайхан байдаг... заримдаа ахлах ангиудад хичээл орж, илүү зугаатай, сонирхолтой юм олж мэддэг...
• Бусдаасаа илүү байгаагаа мэдэрдэг... тэд намайг хамраа сөхсөн амьтан гэж дууддаг... миний буруу биш биз дээ?
• Надад их дарамттай байдаг...
• Сайхан байдаг... би үүгээрээ бахархдаг...
• Намайг ухаантай гэж бодож, бүх юмыг надаар хийлгэх гэж амарчилдаг... энэ үед үгүй гэж хэлж чаддаггүй юм...

Гоц авьяастны тусгай ангид сурахад ямар байна вэ?

• Надад таалагддаг... багш нараас улам ихийг сурч чаддаг...
• Багшаасаа тусламж авч чаддаг... сайн тайлбарладаг...
• Цөөхүүлээ хичээллэж байхад сайхан... Намайг ойлгодог хүмүүсийн дунд байхад тааламжтай байдаг...
• Энэ ангид хичээллэхэд сонирхолтой, зугаатай байдаг... сурах ч зүйл их байна...
• Шуугьж, шаагилдсан орчин биш, нам тайван байхад аятайхан...
• Хамаагүй их ачаалалтай байдаг... бас нөгөөтэйгүүр хариуцлага өндөртэй юм...
• Хичээл бүхэн том нээлт, сорилт болдог... Жижиг баг болж ажиллах дуртай...
• Хүч их шаардагддаг учир энд байх дуртай...

Гоц авьяастай байхыг юу гэж ойлгодог вэ?

• Илүү ухаантай, боловсролтой гэж ойлгодог... юмаа мэддэг хүн гэж хэлж болно...
• Өвөрмөц ухаантай байхыг хэлэх байх... юманд өөрөөр ханддаг...
• Юмыг хамаагүй амархан сурчихдаг... бусдаас илүү юм уу даа...
• Тусгай хүн гэж ойлгох байх...
• Бусдаас илүү гэдгээ нуух хэрэггүй...
• Хамаагүй ихийг хийж чадна гэж үздэг... бусдаас онцгойрдог...

Авьяас нь тухайн хүний төрөлхийн чанар ба өвөрмөц нөхцөлөөр тодорхойлогдох ба хөгжлийн түвшин нь билиг /талант/, суу /гени/-аар илэрнэ.

Сэтгэл судлалын шинжлэх ухаанд авьяасын хөгжлийн түвшин ба зэрэглэлийг дараах байдлаар ялгаж тайлбарласан байна.

Авьяасын эх үүсэл, өндөр чадварын өгөгдөл - Хүн бүрийг төрөхөд түүний авьяас хөгжих эх боломж болох гарваль шинж илэрдэг. Гарваль шинж гэж организмын төрөлхийн анатоми физиологийн онцлог бөгөөд авьяас хөгжихийг хөнгөвчилж өгдөг чадвар.

Тууштай чанар - Тодорхой салбарт хэрэгжих өндөр түвшний тууштай байдал гэж ойлгоно. Хөгжлийн онцгой өндөр түвшинд илэрдэг бөгөөд бие хүний хувийн онцлогийн өвөрмөц илрэл.

Бүтээлч сэтгэхүй - Амжилттай сурч, ажиллах боломж олгох ба нэг буюу хэд хэдэн үйл ажиллагааг эзэмших онцлог илрэлийг тусгагч бие хүний сэтгэл зүйн шинж юм.

Гоц авьяастныг хэрхэн таних вэ?

“..Гоц авьяастнууд далд байдаг..” (латин зохиолч Титус Плаутус, МЭӨ 250-184 он)

Хэрхэн таньж болох вэ гэдэг асуултыг эцэг эх бүр тавьдаг байх. Ангийн хамгийн сурлага сайтай хүүхдийг гойд авьяастай гэж хэлэх үү? 4 хүрэхгүй насандаа бие даан уншиж сурсан хүүхдийг юу гэж үзэх вэ?

Хэл бичигтээ муу байгаа ч, байгалийн ухааны хичээлдээ гарамгай, төгс амжилт гаргадаг хүүхдийг аль ангилалд багтаах вэ? Авьяас уу, чадвар уу? Ингээд бодоход, гарын авлага , зааварчилгаа зайлшгүй хэрэг болдог байна. Гэхдээ ямар ч төгс тест сорилго, ямар ч гарын авлага хүүхдийн тань авьяасыг үнэн зөв тодорхойлж чадахгүй. Хүүхдийнхээ авьяастай байж магадгүй гэсэн анхны ойлголтыг авахад доорх шинж тэмдгүүд бага ч атугай тус болох нь дамжиггүй:

Сурах, сэтгэн бодох шинжүүд

• Гоц авьяастай хүүхдүүд ганц хоёр салбарт тун нарийн детальчилсан мэдлэгтэй байдаг
• Наснаасаа ахадсан үгийн сан, баялаг, хэрэглээтэй байдаг
• Илэрхийлж буй зүйл нь тов тодорхой, цэгц дараалалтай, ойлгомжтой байдаг
• Мэдээ, тоо баримт, процесс, үйл явдлыг маш амар, хурдан тогтоодог
• Учир шалтгаан, үр дагаврын зүй тогтлыг хурдан олдог
• Нийтлэг зүйл ба онцлог ялгааг таньдаг
• Хүнд даалгаврын үндэслэж буй зарчмыг ойлгодог
• Ерөнхийлөн дүгнэх чадвар өндөр байдаг
• Маш гярхай, ажигч чанарыг эзэмшдэг
• Наснаасаа ахадсан ном бүтээл уншиж судалдаг
• Аливаа юманд шүүмжлэлтэй, хараат бус, ач холбогдол өгсөн үнэлгээг өгдөг

Сурах, ажиллах арга барил ба сонирхлын шинжүүд

• Тэд “хэрэг бүхэнд дурладаг”, “юм бүхнийг сонирхож, учрыг нь олох гэж мэрийдэг”
• “Хийвэл дуустал” гэдэг
• Нэг хэв маягийн ажиллагаанаас уйддаг
• Төгс төгөлдрийн араас тэмүүлдэг
• Өөртөө шүүмжлэлтэй ханддаг
• Хийж буй ажлын явц, хурд, үр дүнд сэтгэл ханамжгүй байдаг
• Аливаа асуудлыг нягтлах цаг гаргахын тулд хараат бус ажлыг эрхэмлэдэг
• Өмнөө өндөр зорилго тавьж, даалгавраа гүйцэтгэхэд бусдын дэмжлэгийг бага авдаг. Болж л өгвөл дэмжлэг авахгүй байхыг хүсдэг.
• “Томчуудын ярианд” оролцдог. Шашин, гүн ухаан, улс төр, байгаль орчин, секс, шударга ёс гэх мэт.

Нийгмийн амьдралд оролцох шинжүүд

• Сайн муу, буян нүгэл гэх зэрэг ойлголттой харьцаж, “томчуудтай үзэлцэхэд” оролцдог
• Олныг учиргүй дагаад байдаггүй
• “Би”гэсэн байр суурьтай ханддаг
• Учрыг сайтар олоогүй байж “томчуудын” үзэл бодлыг учир зүггүй дагадаггүй
• Хариуцлагыг үүрч, төлөвлөлт, зохион байгуулах тал дээр гарамгай байдаг
• Үзэл бодол ойр, чадвар сонирхол ойролцоо нэгтнээ ахмад хүмүүсээс олж нөхөрлөдөг
• Санаачилгыг гартаа авах хандлагатай байдаг
• Бусдын жаргал зовлонгоос хуваалцах, улс төр, нийгмийн асуудалд нээлттэй ханддаг

Шинжлэх ухаан, урлаг, спорт зэрэг янз бүрийн салбарт амжилт гаргадаг хүмүүсийг бид авьяастай хэмээн ярилцдаг. Авьяасын талаар нийтээр хүлээн зөвшөөрч, тогтсон тодорхойлолт өнөөг хүртэл байхгүй ч авьяас, амжилт хоёр ижил зүйл биш гэдэгтэй санал нэгдэж байна. Харин авьяас нь ердийнхөөс илүү амжилт авч ирдэг хувь хүний чадавх юм гэсэн санаа дэвшигдсээр байна.

Мөн авьяас судлаач германы эрдэмтэн проф.Др.Кристиан Фишер “Авьяас (Talent)-ын тухай ярихад хүмүүс шууд л Моцарт, Энштейнийг бодоод байх хэрэггүй юм. Хүн бүрт өөрийн гэсэн чадварууд байдаг. Харин түүнийг илрүүлэх, зөв орчноор дэмжиж өгөх нь л чухал” (Prof, 2013) гэжээ.

4.1.3. Боловсролын тусгай хэрэгцээтэй хүүхдийн хөгжлийн үнэлгээ

Монгол улсын УИХ-ын чуулганаар 2016 оны 02 сарын 05-ны өдөр “Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний эрхийн тухай” хуулийг баталсан. 37.2.1. 0-16 насны хүүхдийн хөгжлийн бэрхшээлтэй эсэхийг хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн эрүүл мэнд, боловсрол, нийгмийн хамгааллын комисс тогтооно. 37.6-д “Хүүхдийн хөгжлийн бэрхшээлтэй эсэхийг тодорхойлох, хүүхдийн хөгжлийн цогц хөтөлбөрийг боловсруулах аргачлалыг эрүүл мэнд, боловсрол, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүд хамтран батална” гэж заасан байдаг.

2018 оны 11-р сарын 15-ны өдрийн ХНХ, БСШУС, ЭМ-ийн сайд нарын хамтарсан тушаалаар “Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдэд хөгжлийн цогц дэмжлэг үзүүлэх зааврыг” баталсан. Уг тушаалын 4.2.1-т : “Салбар комисс нь тухайн бүс нутагт амьдарч байгаа хүүхдийн бэрхшээлтэй эсэхийг тогтооно” мөн тушаалын 4.3.3”... онош тодорхой бус хүүхэд салбар комиссын хуралдаанд оролцох боломжгүй...” гэж заасан нь асуудлыг зөвхөн анагаахын загвар, хандлагаар авч үзэж байна. Хөгжлийн бэрхшээлийн ангилал, тодорхойлолт, “хөгжлийн бэрхшээлтэй” эсэхийг тогтоох үнэлгээний арга, аргачлал тодорхой бус байгаа учраас тусгай хэрэгцээтэй олон хүүхэд эрүүл мэнд, боловсрол, нийгмийн хамгааллын үйлчилгээг авч чадахгүй байна.

Олон улсын туршлагаас судлахад: АНУ болон Япон зэрэг орнуудад хэрэгждэг хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний тухай хууль, эрх зүйн бичиг баримтуудад үнэлгээний процессыг маш тодорхой тусгаж зааж өгсөн байдаг. Хүүхдийн хөгжлийг “ҮНЭЛЭХ” явдал нь цогц үйл явц бөгөөд үүнд хүүхдийн хөгжлийн бэрхшээлийг илрүүлэх, тодруулах, оношлох, тодорхойлох, ганцаарчилсан хөгжлийн хөтөлбөрүүдийг боловсруулах гэсэн дэд томоохон үйл явцуудыг хамааруулан үзэж хэн, хэзээ, хаана, хэрхэн яаж үүнийг хэрэгжүүлэх талаар нэлээд дэлгэрэнгүй, маш тодорхой зааж өгсөн байна. АНУ-ын “Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний боловсролын тухай” хуульд “Хүүхдийг олох” буюу илрүүлэх үйл ажиллагаа байдаг бөгөөд үүнийг багш, эцэг эх асран хамгаалагч нар хүсэлт гаргаж мэргэжлийн баг хийдэг байна.

Хүүхдийн хөгжлийн онцлогийг хэрхэн таньж мэдэх вэ?

Хүүхдийн хөгжлийн үнэлгээ нь хүүхдийн хөгжлийн явцад гарах ахиц өөрчлөлтийг хянах, хөгжлийг дэмжих зорилготой. Хөгжлийн үнэлгээг хийх чиглэлүүдийг багш, сурган хүмүүжүүлэгчид зөв ойлгож, хэрэгжүүлэх нь үр дүнд нөлөөлдөг.

• Оюун ухаан, танин мэдэхүй - Сэтгэн бодох, суралцах чадвар, бие даан шийдвэр гаргах чадвар. Энэхүү чадварыг сэтгэл судлалын танин мэдэхүйн тестүүдээр тогтооно. Ингэхдээ шаардлагатай нөхцөлд тохируулах хэрэгслүүд ашигладаг.
• Нийгмийн харилцаа, сэтгэлийн хөдөлгөөнөө удирдах чадвар - Энэхүү чадварыг сэтгэлийн хөдөлгөөний чадамжийн болон оюун ухааны сэтгэл судлалын тест, ажиглалтаар үнэлнэ.
• Хэл яриа, харилцааны чадвар - Бусдыг ойлгох, өөрийгөө илэрхийлэх, унших, харилцах чадвар. Энэ чадварыг ажиглалтын арга, сэтгэл судлалын тестээр үнэлнэ.
• Бие бялдар ба эрүүл мэндийн чадвар - Энэхүү чадварыг хөдөлгөөний хөгжил, түүний дотор жижиг, том булчингийн хөдөлгөөний чадварын үнэлгээний хэмжүүрийг ашиглан хийнэ.

Хүүхдийн хөгжлийг үнэлэхдээ хөгжлийн бүхий л хүрээг хамарсан найдвартай, хүчин төгөлдөр, стандарчлагдсан үнэлгээний хэрэглэгдэхүүнийг ашиглан сэтгэл зүйч, сэтгэц, мэдрэлийн эмч, онош зүйч, багш, тусгай боловсролын багш, эцэг эх асран хамгаалагч, шаардлагатай гэж үзвэл тухайн хүүхэд, мөн түүнчлэн засаг захиргааны ажилтан, нийгмийн ажилтан нараас бүрдсэн баг аутизм, хараа-сонсгол, сонсгол, хөгжлийн хоцрогдол, зан төрхийн эмгэг, оюуны бэрхшээл, хавсарсан бэрхшээл, тулгуур эрхтний бэрхшээл, бусад эрүүл мэндтэй холбоотой эмгэг, суралцахуйн бэрхшээл, хэл ярианы бэрхшээл, тархины гэмтэл зэрэг бэрхшээлүүдийг илрүүлэн оношилж байна.

Тиймээс бид тусгай боловсролын тогтолцоо хөгжсөн улс орны туршлагаас суралцаж цаг алдалгүй хүүхдийн хөгжлийн үнэлгээнд тулгуурлан сургалтын үйл ажиллагааг зохион байгуулах шаардлагатай байна. Хүүхдийн хөгжлийг олон талаас нь судалж үнэлж байна. Тухайлбал:

• Эрхтэн системийн үйл ажиллагааны мэдээлэл
• Хөгжлийн мэдээлэл
• Боловсролын мэдээлэл
• Эцэг эхийн мэдээлэл
• Багшийн мэдээлэл

Мөн холбогдох бусад мэдээллийг ашиглан хүчин төгөлдөр, найдвартай үнэлгээний хэрэглэгдэхүүнийг ашиглан мэргэжлийн мэргэшсэн боловсон хүчний удирдлагын дор төрөлх хэл дээр нь үнэлгээний ажлыг зохион байгуулдаг.

Хүүхэд хөгжлийн бэрхшээлтэй нь тогтоогдвол ганцаарчилсан хөгжлийн төлөвлөгөө, хөтөлбөрийг дээр дурдсан мэргэжлийн баг боловсруулна. Хэрэв эцэг эх, асран хамгаалагчид ганцаарчилсан хөгжлийн хөтөлбөрийг хүлээн зөвшөөрвөл хүүхэд тохирсон үйлчилгээг хүртэж эхэлдэг.

Ашигласан ном зүй:

• БСШУСЯ. (2019). Суурь боловролын сургалтын хөтөлбөр. Улаанбаатар: Боловсролын хүрээлэн.
• БШУЯ. (2021). ЕБС-ийн Сурагчдын сурлагын хоцрогдлыг нөхөх, арилгах цогц төлөвлөгөө 2021-2023. УБ. х.14
• БСШУЯ, Шведийн олон улсын хөгжлийн агентлаг (2008) Бага насны хүүхдэд тусгай боловсролын үйлчилгээ үзүүлэхэд ашиглах гарын авлага, УБ
• БСШУЯ, UNICEF (2009) Тэгш боломжтой, суралцах таатай орчин сургуульд бүрдүүлэх арга зүй, УБ
• БСШУЯ, SIDA (2006) Ганцаарчилсан сургалтын төлөвлөлт,УБ
• БСШУЯ, SIDA (2007) Хөгжлийн бэрхшээлийг танин мэдэхүй,УБ
• БСШУЯ, Үндэсний Статистикийн Газар (2006) Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдийн нөхцөл байдлын талаарх зураглал, УБ
• Бүүт. Т., Айнскоү, М. (2004). Тэгш хамруулах зарчимд суурилсан үйл ажиллагааны индекс. ННФ. 3 дах хэвлэл, УБ
• Лысенкова, С. Н. (1989). Эрдэм сурах, сургахын жаргал. Москва. Монгол Улсын Их хурал (2016) “ХБХ-ний эрхийн тухай” хууль
• НҮБ, ХБХЭ, JSPS (2007) “Монгол дахь Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн эрхийн байдал” судалгааны тайлан УБ, “Монголын ХБ иргэд, тэдний гэр бүлийн ядуурал болон шинэ хөдөлгөөний үүсэл хөгжил” А судалгааны тайлан. УБ.
• Нямдорж, Ч. (2021). Хүүхдийн оюуны хөгжлийн ялгаатай түвшин бүрт тохируулан асуулт даалгавар боловсруулах арга зүй. Тэгш хамруулах ба тусгай хэрэгцээт боловсролын бодлого, практик үйл ажиллагаа сэдэвт ЭШХ-ын эмхэтгэл (МУБИС). Улаанбаатар. х.103-113
• Одгэрэл, Д., Намираа, Б. (2018). Тусгай боловсрол. Улаанбаатар: Содпресс
• Одгэрэл, Д., Ганболд, Д., Мөнхцэцэг, О., Нямдорж, Ч., Бадамцэрэн, А., Бат-Оюун, Б. (2020). Тэгш хамруулах боловсрол. Улаанбаатар:Мөнхийн үсэг.
• Санжжав, Б. (1989). Сэтгэл судлал. Улаанбаатар: Улсын хэвлэлийн газар.
• Төгсөө, Ж. (2020). Танхим болон цахим хосолсон сургалтын онол, арга. Article info: Mandakh Research, 4.
• ХБХЭЭХ (2004) Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэд, тэдний гэр бүлд тулгамдаж буй асуудал, шийдвэрлэх арга зам, Үндэсний бага хурлын эмхэтгэл, УБ
• Цэдэвсүрэн, Д. (2019). ЕБС-ийн багш нарын МХХТ-ийн бэлэн байдлын судалгааны үр дүн. Лавай, 130.
• Шинкава М., Хишигбаяр. Б (2012) Хүүхдийн хөгжил,УБ
• ШУБЯ (2005) Боловсролд тэгш хамруулах үзэл санаа, хэрэгжүүлэх асуудлууд. Сургалтын гарын авлага, УБ.
• Эрдэнэцэцэг, С., Хонгорзул, Б. (2017). Суралцахуй үзэл баримтлал ба хандлага. УБ:Содпресс, х.10-14, 79-83
• SICA. (2021). “Монгол Улсын хүүхэд бүрийг боловсролд тэгш хамруулах зарчмыг дэмжих нь – 2” төслийн суурь судалгааны тайлан. (Монгол дахь Хүүхдийг Ивээн Сангийн захиалгаар гүйцэтгэв). УБ. х.34 - 44
Анги хэл дээр:
• Atkinson, R. C. (1968). A proposed system and its control processe. Psychology of learning and motivation, 89-195.
• Black, Harrison, Lee, Marshall, William (2004)Working Inside the Black Box, SAGE journal, Phi Delta Kappan
• Heckman, J. L. (1999). The economics and econometrics of of active labor market programs. . Handbook of Labor Economics,, 271-320.
• Nelson L. (2017) Design and deliver, planning and teaching using universal design for learning, Paul Brooks Publishing
• Olapiriyakul, K. (2006). A guide to establishing learning courses: Employing. Internet & Higher Education, 287–301.
• Swapna Mitra. (2021). Hybrid leaning. https://www.slideshare.net/SwapnaMitra3/hybrid-learning-238895858?qid=c953b72c-ec2c-4c6f-8e41-0870488160cb&v=&b=&from_search=11
• UNESCO (2004) Changing teaching practice, Using curriculum differentiation to respond students’diversit